Nhìn vào văn hóa truyền thống Sami: Bộ tộc gắn liền với những con tuần lộc

Sami là người dân bản địa có một lịch sử văn hóa phong phú. Họ đã sống ở bắc châu Âu trong hàng nghìn năm. Các khu vực sinh sống của người Sami bao gồm vùng phía Bắc Na Uy, Thụy Điển, Phần Lan và bán đảo Kola. Người Sami từ lâu đã có mô hình định cư và cuộc sống khá khác biệt so với những chủng tộc khác.

Nguồn gốc cổ xưa của người Sami

Những bức tranh khắc đá, trong đó có các họa tiết zoomorph (thường là nai sừng tấm và tuần lộc), thuyền, và các hình nhân cho thấy cuộc sống của tổ tiên họ dọc theo bờ biển Bắc cực ở miền Bắc Na Uy cách đây 10.000 năm. Bằng chứng về sự định cư đã được tìm thấy trong tất cả khía cạnh cuộc sống người Sami.

Hai nghìn năm trước đây, người Sami định cư ở tất cả những khu vực mà bây giờ chúng ta gọi là Phần Lan. Các tài liệu cổ nhất về người Sami có niên đại vào năm 98 SCN của nhà sử học La Mã Tacitus, trong đó họ được gọi là những người săn bắn Fenni ở vùng xa phương Bắc. Vào năm 500 SCN, các tài liệu Trung Quốc cho thấy người dân sống ở khu vực của người Sami sử dụng “nai” cho giao thông vận tải và để lấy sữa. Sau đó, người Sami tiếp tục xuất hiện trong bản in là vào năm 555 SCN, của sử gia Hy Lạp Procopius.

Nguồn gốc của cái tên Sami

Người Sami, còn được gọi là Sámi và Saami. Trước đây được gọi là người Lapp và Láp. Đối với rất nhiều nền văn hóa cổ xưa, những thuật ngữ này đã trở nên lỗi thời (và ít đúng đắn hơn). Trong ngôn ngữ Scandinavia hiện đại, “Lapp” có nghĩa là những loang lổ cần phải được vá. Theo đó, nó cho thấy người sami mặc quần áo vá. Trong khi đó, từ Sami, có nguồn gốc Proto-Finnic và thường được dịch nghĩa là “đất”.

Ngôn ngữ Sami chứa đựng vốn từ vựng phong phú liên quan đến thiên nhiên và môi trường, với các thuật ngữ miêu tả chính xác các yếu tố như đất, nước và tuyết. Theo như báo cáo, họ cũng có những thuật ngữ đa dạng và chính xác liên quan đến việc mô tả tuần lộc.

Các từ vựng phong phú và đa dạng liên quan đến thiên nhiên nói chung và tuần lộc nói riêng cho thấy tầm quan trọng của các yếu tố này trong cuộc sống truyền thống của người Sami.

Nhìn vào thế giới quan truyền thống của người Sami

Truyền thống tôn giáo Sami có thể được mô tả như là một tôn giáo thờ nhiều thần. Do độ bao phủ rộng nên rất nhiều khác biệt được phát hiện khi nhìn vào tín ngưỡng cũng như những khiến cạnh khác trong cuộc sống người Sami. Các niềm tin lâu đời nhất được kết hợp với thuyết vạn vật hữu linh và có sự kết nối sâu sắc với Trái Đất, như những tranh vẽ trên đá mà tổ tiên họ để lại.

Sự tôn thờ dành cho tất cả các vị thần và tín ngưỡng cá nhân mạnh mẽ đã kết nối cuộc sống hằng ngày với những yếu tố quan trọng trong truyền thống tâm linh của người Sami.

Cũng như nhiều nền văn hóa, người Sami chia vũ trụ thành thượng, trung, và thế giới thấp hơn. Tế lễ và các nghi thức đặc biệt cho phép con người bước vào các tầng thứ thế giới khác nhau.

Trong niềm tin của người Sami truyền thống, thế giới cao cấp hơn được kết nối với phương Nam, sự ấm áp, cuộc sống và màu trắng. Đây là thế giới của Mặt trời (nữ) và hình ảnh của mẹ Trái Đất Máttaráhkká.

Thế giới tầng trung có thể được mô tả là thế giới của cuộc sống hàng ngày của người Sami. Nó bao gồm những con người và một số động vật, ví dụ như gấu. Màu sắc của thế giới này là màu đỏ.

Thế giới tầng trung được tách ra khỏi thế giới tầng thấp bằng một dòng sông máu. Sông này có một hướng chảy mang theo linh hồn của người chết và hướng kia mang theo linh hồn của người mới được sinh ra khi họ trở về với thế giới của người sống. Thế giới tầng thấp là nơi sinh vật lặn dưới nước như rái cá, chim lặn, và chó biển. Nó kết hợp với miền Bắc, lạnh, bọt suối, hang động sâu và màu đen.

Pháp sư Sami hay noaidi là người trung gian liên lạc thông tin giữa các thế giới khác nhau. Họ sử dụng trống, tụng kinh và các vật thiêng liêng để tạo nên các thông điệp này.

Những cái trống pháp là rất quan trọng, chúng được sơn màu da đóng vai trò quan trọng trong niềm tin của người Sami. Thường thì ba thế giới này được mô tả trên nó. Đôi khi là hình ảnh của ba vị nữ thần, con gái của Máttaráhkká cũng được thể hiện.

Cuộc sống hằng ngày của người Sami

Trong quá khứ, xã hội người Sami gồm siida (các nhóm gia đình) sống và chia sẻ các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Một nhóm siida được những người lớn tuổi nhất trong nhóm dẫn dắt, không phân biệt giới tính. Các nhà lãnh đạo nhóm siida đã kiểm soát tất cả các khía cạnh của cuộc sống hằng ngày – như nơi ở và khi nào nhóm sẽ di chuyển, những người đánh bắt trong khu vực và các cuộc họp với các trưởng lão khác liên quan đến các vấn đề chung.

Một số siida là dân du mục với các mức độ khác nhau, trong khi đó những người khác sống trong các khu định cư vĩnh viễn. Người du mục Sami thường là những người chăn nuôi tuần lộc nổi tiếng, trong khi đó người Sami sống trong các khu định cư vĩnh viễn thường duy trì việc đánh bắt cá tự do. Hiện nay, chỉ còn những bầy tuần lộc sống trong những nhóm siida.

Sự tương tác với người không phải Sami và những khó khăn

Theo thời gian, những người Sami hòa bình đã tiếp xúc với các nền văn hóa khác, tiếp nhận một số tác động tích cực và tiêu cực. Những câu chuyện của người Sami tham khảo từ Stalo, có chút giống với người Viking, người đã tấn công và cướp bóc họ. Tuy nhiên, người Sami cũng thành thạo trong việc săn bắn và câu cá, do đó họ đã bắt đầu trao đổi buôn bán các dụng cụ, quần áo và đồ trang sức với những khách hàng mới.

Người Sami trong quá khứ chủ yếu là dân du mục, người làm đồ nghệ thuật thủ công chủ yếu dùng để trang trí và hầu hết được làm từ xương, da, gỗ và gạc. Như vậy, giao dịch thương mại giúp họ gia tăng thêm đồ trang trí của mình.

Thật không may, cướp bóc không phải là vấn đề duy nhất mà người Sami phải đổi mặt khi tương tác với bên ngoài. Bắt đầu từ những năm 1500, người Sami tiếp tục bị đặt dưới quyền kiểm soát của luật và các nghị định thường xuyên hơn, thuế phát sinh và họ bị thiệt hại về đất và các quyền tự do săn bắn, đánh bắt cá.

Cuộc sống hiện đại và nhóm người Sami

Ngày nay, Sami là một bộ phận thiểu số ở Phần Lan, Nga, Thụy Điển và Na Uy, nhưng đa số sống trong cùng quận Finnmark ở Na Uy và trong khu đô thị Utsjoki ở Phần Lan. Số lượng người Sami tổng cộng khoảng 100.000 người.

Gần đây, các nhà khoa học đã chia họ thành ba nhóm, chủ yếu dựa vào sự khác biệt về ngôn ngữ và vị trí địa lý. Những khu vực này gồm: Bắc, Nam và Đông đã được chia nhỏ hơn nữa dựa vào “sức mạnh” của văn hóa truyền thống của họ, loại trang phục,v..v.. tạo ra tám nhóm Sami phụ.

Sự quan tâm đến sức mạnh văn hóa khiến người ta tìm được những dấu hiệu cho thấy văn hóa Sami đã thay đổi rất nhiều theo thời gian, kéo theo những mối lo ngại về sự mai một và biến mất của các giá giá trị văn hóa truyền thống phong phú thuộc về người Sami, một nhóm văn hóa độc lập.

Tuy nhiên, người Sami với sức mạnh và sự kiên quyết đã phải chịu đựng hàng trăm năm phân biệt đối xử và việc áp đặt luật lệ cũng như biến đổi khí hậu. Các nỗ lực liên kết các giá trị văn hóa truyền thống Sami như bài hát, trang phục và cách kiếm sống (tất cả vẫn thịnh hành cho đến ngày nay), sẽ giúp chủng tộc này duy trì truyền thống cũng như đa dạng cách thức sống của họ trong tương lai, dù trong bất kì điều kiện biến đổi nào

Để xem nhiều hơn về quá khứ và hiện tại của người Sami, hay nghe một bài hát Sami, bạn có thể xem video tại:

Thanh Phong dịch từ Ancient Origins