Những bí ẩn trong pho tượng cổ cực đẹp

Được tìm thấy từ hơn 100 năm trước tại Quảng Nam bởi một nhà khảo cổ người Pháp, đến nay pho tượng bằng đồng quý hiếm ấy được đánh giá là tượng đồng cổ nhất Việt Nam.

Những bí ẩn xung quanh pho tượng được tìm thấy ngay tại trung tâm văn hóa Chăm ở Đồng Dương xưa, giờ mới dần được hé lộ. Cho đến giờ, đây là pho tượng Phật bằng đồng duy nhất nắm giữ hai kỷ lục: cổ nhất và đẹp nhất.

Tư thế chuyển pháp luân hiếm thấy

Cách đây đúng 101 năm, vào tháng 4/1911, nhà khảo cổ học người Pháp Henri Parmentier đã phát hiện ra pho tượng Phật tại khu vực Đồng Dương, xã Bình Định, huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam.

Khi ấy, các nhà khảo cổ học ở Trường Viễn Đông Bác Cổ và Hội Nghiên cứu Đông Dương thời bấy giờ đã đánh giá tượng phật Đồng Dương ấy là một trong những pho tượng Phật cổ nhất, thuộc hàng đẹp nhất ở khắp cả vùng Đông Nam Á thời bấy giờ.

Và cho đến ngày nay, sau hơn 100 năm, vẫn chưa có bất kỳ bức tượng Phật bằng đồng nào vượt qua được hai kỷ lục cổ nhất và mang vẻ đẹp lạ nhất này. Pho tượng Phật Đồng Dương thực chất là một pho tượng Phật Thích Ca Mâu Ni cao 1,22m; chỗ rộng nhất là 38cm, chỗ dày nhất 38cm, đứng trên một bệ tròn hai tầng có tạc hình các cánh sen bao quanh.

Các nhà khảo cổ xác định niên đại của pho tượng quý là vào khoảng thế kỷ thứ 3. Tượng được tạc theo tư thế đứng đang thuyết pháp (chuyển pháp luân) gốc từ Sanath (Lộc Uyển).

Nhận xét về tư thế đặc biệt hiếm (thường các tượng khác chỉ tạc Phật trong tư thế ngồi tòa sen) của pho tượng Phật, Tiến sĩ Bá Trung Phụ – Trưởng phòng Trưng bày, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam tại TP Hồ Chí Minh, cho biết: “Chúng ta đối diện với một hình tượng Đức Phật bắt nguồn từ các dọa xoa nặng nề trước đó.

Tượng Phật được các nghệ nhân khắc họa với khuôn mặt phúc hậu, đôi mắt sáng đang nhìn vào cõi xa xăm, muốn giải thoát con người khỏi dục vọng trần thế, với một tay tư thế chuyển pháp luân trong dáng điệu bắt ấn, một tay cầm cà sa phủ kín một vai, đôi chân đứng trên bệ sen”.

Các nhà khảo cổ học đánh giá, pho tượng Phật Đồng Dương chính là tác phẩm mỹ thuật tiêu biểu cho kỹ thuật đúc đồng tinh xảo kết hợp với nghệ thuật tạo hình độc đáo của văn hóa Chăm. “Phong cách nghệ thuật của tượng đã đạt đến đỉnh cao.

Đó là pho tượng mang trong mình cả hai thiên hướng nghệ thuật là nghệ thuật vị nghệ thuật và nghệ thuật vị nhân sinh. Không chỉ là tuyệt tác mỹ thuật mà pho tượng còn hết sức gần gũi với đời sống nhân sinh”, TS Phụ nhận xét.

Nét tạc “lạ” chưa từng gặp

Pho tượng Phật bằng đồng cổ nhất này được làm bằng loại đồng thau, điểm đặc biệt là tượng không có phần bệ đỡ phía dưới như những pho tượng Phật khác. Tượng Phật có mái tóc xoăn vòng xoắn ốc đều đặn, trên mình mặc áo cà sa dài hở một bên vai phải, phía ngoài khoác thêm tấm áo khoác.

TS Bá Trung Phụ đánh giá: “Cho đến ngày nay, tượng Phật Đồng Dương vẫn là pho tượng Phật bằng đồng cổ nhất ở nước ta. Pho tượng tuyệt đẹp này mang những nét kiến trúc khác lạ không giống bất kỳ pho tượng nào từng được tìm thấy ở châu Á. Bức tượng Phật Đồng Dương lại có nhiều tương đồng với nghệ thuật tạc tượng của người Hy Lạp.

Nhiều khả năng đây là bức tượng do người Chăm Pa tạo tác nên. Việc tìm thấy tượng Phật Đồng Dương cho thấy nghệ thuật đúc đồng của cư dân Chăm Pa cổ đã đạt trình độ rất cao. Đây là một kiệt tác trong nghệ thuật đúc đồng Chăm Pa xưa”.

TS. Bá Trung Phụ

Ngay trong nét thiết kế từng phần tượng Phật đã thể hiện sự độc đáo, khác lạ hiếm thấy. Phần trên của bệ là khối bán cầu ở thế ngửa lên, phần dưới bệ lớn hơn, hình tròn như miệng chuông úp xuống. Bệ và toàn thân tượng đồng được đóng chặt vào nhau bởi những chiếc mộng đặt dưới lòng đôi bàn chân bằng phẳng.

Pho tượng quý ngoài giá trị tạo hình nghệ thuật tinh xảo, hiếm có, còn là pho tượng hội tụ nhiều tướng tốt trong 32 tướng tốt và 80 vẻ đẹp tùy hảo như trong quan niệm của đạo Phật. Ấy là đôi bàn chân Phật chấm sát đất và khít khao với mặt phẳng của đất “cây kim cũng không thể lọt qua”.

Hay diệu tướng thứ 17 của Phật thể hiện ở hai tay, hai chân, hai mắt và giữa cổ có khắc 3 ngấn chìm gộp lại thành “7 chỗ đầy đặn”. Điểm đặc biệt nữa của pho tượng cổ chính là tướng tôn nghiêm nằm ở vị trí cao nhất của tượng Phật Đồng Dương là tướng “nhục kế” trên đỉnh đầu với một cục u nổi lên giữa búi tóc cuộn quanh.

Từng được mua bảo hiểm 5 triệu USD

Pho tượng Phật Đồng Dương trước đây từng được Viện Viễn Đông Bác Cổ đăng ký với số hiệu D22.1. Pho tượng Phật Đồng Dương đã được đưa đi trưng bày ở nhiều nước trên thế giới như Mỹ, Pháp, Bỉ… Đặc biệt, trong một triển lãm cổ vật Đông Nam Á tại Bảo tàng Guimet ở thủ đô Paris (Pháp), pho tượng Đồng Dương đã được mua bảo hiểm với giá 5 triệu USD.

Tính đến thời điểm này, đây là pho tượng duy nhất ở Việt Nam từng được mua bảo hiểm với mức giá cao như vậy khi đưa đi trưng bày ở bảo tàng nước ngoài. Nguồn gốc chính xác của pho tương quý, đến nay vẫn còn nhiều tranh cãi. Có ý kiến cho rằng, tượng Phật Đồng Dương giống các tượng Phật của Amaradhapura (Sri Lanka), nên có thể tượng Phật Đồng Dương có niên đại vào khoảng thế kỷ 3-4 và đã được mang về từ Ấn Độ hoặc Sri Lanka.

Tuy nhiên, nhiều ý kiến nhà khảo cổ nghiêng về khả năng là tượng do người Chăm xưa làm nên. Bởi cùng trong những năm đầu thế kỷ 20, các nhà khảo cổ đã khai quật các di tích từ Quảng Bình cho đến vùng đất Nam Panturangar (Ninh Thuận, Bình Thuận) phát hiện hàng chục di tích và hàng trăm hiện vật mang dấu ấn Phật giáo.

Ngoài pho tượng Phật Đồng Dương thuộc hàng cổ nhất, hiện Bảo tàng Lịch sử Việt Nam tại TP HCM còn có các pho tượng độc đáo khác như: tượng Phật Avalokites niên đại thế kỷ thứ 7 được tìm thấy ở Đại Hữu, Quảng Bình cao 34cm với tư thế đứng, đầu đội mũ 3 tầng trang trí hoa văn rất tinh xảo, đeo hai bông tai dài chấm ngang vai, trang trí vòng hai bắp tay, thân mình thon gọn, mặc váy sampot 2 tầng.

Hay pho tượng Phật ngồi thiền với tư thế Kiết già cao 15cm, mang nét đặc trưng của tượng Phật Ấn Độ, phong cách Amaravati thế kỷ thứ 2-9. Tuy nhiên, trong số các pho tượng cổ được tìm thấy ở dải đất miền Trung lịch sử, chỉ có pho tượng Phật Đồng Dương là pho tượng nổi tiếng nhất của vương triều Đồng Dương. Hiện pho tượng Đồng Dương không chỉ là báu vật vô giá mà còn cóvai trò quan trọng trong việc tìm hiểu văn hóa khảo cổ cả vùng Đông Nam Á.

(vtc.vn)