Tôi nhờ ông Sam Hershberger cho thêm một khúc gỗ vào lò củi đang cháy để tôi quay một đoạn phim, ông đồng ý làm với điều kiện là tôi phải hứa chỉ quay cận cảnh bàn tay và khúc gỗ chớ không được quay khuôn mặt của ông. Đây cũng là một trong những điểm lạ của người Amish.
Khi họ đang làm việc bình thường, ta có thể quay phim hay chụp ảnh một cách tự nhiên, nhưng khi ta bảo họ làm việc hay đứng xếp hàng cho ta chụp ảnh hoặc quay phim thì họ từ chối, lý do là người Amish không tự mình phô bài trước ống kính phim ảnh, vì làm như vậy chẳng khác nào so sánh người nầy đẹp hơn người kia, trong khi cái đẹp của họ là những gì ẩn chứa bên trong tâm hồn và nhân cách.
Người Amish luôn hát Thánh ca trước bữa ăn
Gia đình ông Sam Hershberger thuộc trường phái cựu trật tự, nghĩa là ông từ chối tất cả những gì thuộc về văn minh, hiện đại, chẳng hạn như lưới điện quốc gia kéo ngang qua nhà nhưng ông không dùng mà chỉ đốt đèn dầu, dùng củi nấu bếp, ngay cả nước sinh hoạt ông cũng bơm bằng quạt gió, không có tivi, không tủ lạnh, không internet, và, tất cả thức ăn trong nhà ông đều tự chế bằng phương pháp thủ công. Gia đình ông Sam Hershberger có một trang trại nhỏ, khoảng vài chục mẩu Anh dùng để trồng lúa mạch, trồng bắp, trồng cỏ để nuôi bò và nuôi ngựa, ngoài ra, ông còn có một xưởng sản xuất hàng mỹ nghệ như đan giỏ, túi xách và các mặt hàng lưu niệm bằng gỗ.
Tôi nhìn ra đồng thấy đứa bé hơn mười tuổi đang điều khiển 4 con ngựa kéo cày, Sam Hershberger bảo đó là con trai thứ hai của ông, nó đã biết làm ruộng từ khi còn rất bé, năm nay 14 tuổi, nó đã thành thạo việc dùng ngựa để làm tất cả công việc đồng áng như cày, bừa, tỉa hạt, thu hoạch lúa mạch, hái bắp và cắt cỏ. Hỏi chuyện học hành của trẻ con, Sam Hershberger nói trẻ con Amish chỉ học đến lớp 8 là nghỉ học để quán xuyến việc ruộng đồng. Các thế hệ người Amish đều nối tiếp nhau như thế.
Chúng tôi đến thăm nhà ông Aaron Coblenteg, thuộc phái tân trật tự. Hỏi tân trật tự và cựu trật tự có sự khác biệt như thế nào, Aaron cho biết, từ năm 1969, do nhu cầu truyền đạo cho trẻ con và nhu cầu giao lưu, một số họ đạo quyết định cải tiến mức sống, gọi là tân trật tự. Tuy nhiên, việc cải tiến mức sống như thế nào, đến đâu phải do cha xứ đặt ra và được giáo dân bỏ phiếu tán thành. Như vậy, so với phái cựu trật tự thì phái tân trật tự có vài điểm khác biệt như trẻ con được học giáo lý ngay từ nhỏ chớ không phải chờ đến tuổi rửa tội – tức 18 tuổi – và được ứng dụng một phần kỹ thuật trong sản xuất nông nghiệp như: gắn thêm một động cơ hỗ trợ cho ngựa trong việc cày bừa, được thắp sáng bằng gas hoặc acquy, được dùng máy phát điện để vắt sữa bò, được quyền thuê ô tô đi lại hoặc thuê ô tô chở ngựa đi đóng móng – tất nhiên là không được quyền sở hữu ô tô.
Ngựa là công cụ chính thay cho động cơ trong sản xuất và sinh hoạt của người Amish
Khi xem ông Aaron vắt sữa bò bằng nguồn điện từ máy phát, tôi hỏi ông rằng như thế thì ông cũng xài điện, vậy tại sao không kéo điện công cộng vào xài cho tiện hơn, ông nói người Amish không chống lại năng lượng nhưng không lấy nguồn năng lượng từ xã hội bên ngoài, dùng máy phát thì xong việc vắt sữa bò mình tắt máy đi, còn dùng điện công cộng thì sẽ có hàng loạt phương tiện văn minh khác kéo theo như tivi, tủ lạnh, máy giặt, internet . . . mà nếu không kềm chế được những thứ đó thì người Amish sẽ không còn nghĩ đến Chúa, không còn nghĩ đến nhau, và cuối cùng sẽ không còn là người Amish nữa.
Chúng tôi hỏi bà Aaron và hai cô con gái rằng, có bao giờ họ khát khao một cuộc sống đầy đủ những tiện nghi hiện đại không, họ bảo không, bởi đó là sự lựa chọn theo ý chúa. Ông Aaron tỏ ra buồn rầu cho biết, thỉnh thoảng cũng có những người thanh niên từ bỏ cộng đồng Amish để chạy theo đời sống văn minh, trước những trường hợp như thế, cả cộng đồng cảm thấy thất vọng vì những người ấy không còn cơ hội để sống tốt nữa. Ông nói, điều ấy còn nghiêm trọng hơn mọi sự sai lầm.
Trang trại của ông Aaron rộng hơn 40 mẫu Anh cùng với 47 con bò sữa, ông cho biết thu hoạch hàng năm khoảng 75.000USD. Ông chỉ về phía trang trại nuôi chó bên cạnh và nói rằng đó là trại nuôi chó của con trai ông đã ra riêng, mỗi năm nó bán khoảng 200 con chó kiểng, thu nhập tên 80.000USD. Giáo sư Trần Hữu Dũng – người đưa chúng tôi đến đây – nói, với mức thu nhập như vậy và với mức sống giản dị như người Amish: đi xe ngựa, mặc vải thô, ăn thức ăn tự chế, không mua sắm tiện nghi thì gia đình ông Aaron thuộc hạng nhà giàu.
Hôm ấy, gia đình ông Aaron mời chúng tôi dùng bữa ăn chiều, rất thịnh soạn: Sandwich, hamburger, thịt bò băm, mì ống, pater, sot cà, đậu que, mứt . . . tất cả đều do vợ con ông tự chế. Trong bữa tiệc, vợ và hai cô con gái ông Aaron chỉ lo phục vụ, họ nói chiều nay họ đã hẹn đi ăn tiệc cưới. Và sau khi dọn dẹp xong, bà Aaron và hai cô con gái từ giã khách, họ mặc đồng phục màu nâu sẩm bước lên xe ngựa, thong dong theo con đường làng quanh co dưới chân đồi, tôi có cảm giác như mình đang xem một đoạn phim thời trung cổ.
Chị Phương Mai – vợ của giáo sư Trần Hữu Dũng – cho biết, theo quyển sách Amish Society của học giả John A. Hostetler thì người Amish có nguồn gốc từ Đức và Thụy Sĩ, theo đạo Kito. Những năm đầu của thế kỷ 18, xã hội châu Âu có những cuộc cải tổ về tôn giáo đã xảy ra những mâu thuẫn, bất hòa dẫn đến sự xung đột. Người Amish thuộc giáo phái Anabaptists, họ kiên quyết chống lại việc làm lễ rửa tội cho trẻ con vì cho rằng trẻ con chưa có ý thức nên chưa có tội. Lập tức, họ bị những người có quyền thế trong xã hội bấy giờ xem là nổi loạn nên bị uy hiếp, bắt bớ và tra tấn. Đó chính là lý do người Amish di cư sang Mỹ và Canada. Cộng đồng Amish hiện có khoảng 300.000 người, riêng ở Ohio có khoảng 50.000 người, được xem là một cộng đồng lớn nhất, họ đặt tên cho thị trấn nầy là thị trấn Berlin để tưởng nhớ đến nhóm người đầu tiên từ Berlin đến đây định cư và lập nghiệp.
Người Amish sống dung dị, hiền lành và đôn hậu. Họ từ chối những tiện nghi hiện đại không phải bằng thái độ cực đoan mà là bằng sự từ tâm cũng giống như cách ăn chay của tín đồ Phật giáo. Chúng ta hãy hình dung cả một làng quê với 10.000 hộ gia đình, mỗi gia đình hai ba chiếc xe ngựa, cả 5 vạn người với một màu đồng phục, áo vải quần thô, hàng chục ngàn chiếc xe ngựa ngược xuôi trên các nẽo đường đến nhà thờ vào các ngày chủ nhật. Một bản sắc độc đáo mà chỉ có ở người Amish.
Nhìn họ, tôi tự nghĩ, giữa họ với ta chưa biết ai là người hạnh phúc, chưa biết ai có nhiều bi kịch hơn ai.